Istorija ikona – vrste ikona i njihov značaj

Ikona je slika na platnu, drvetu ili kamenu sa likom svetitelja, najčešće Isusa Hrista ili Bogorodice, a postoje i ikone anđela ili drugih događaja značajnih za istoriju crkve i Sveto pismo. Ikone su prisutne u svim hrišćanskim svetilištima, gde se postavljaju na ikonostase i zidove.

Ikone svoju najveću primenu i značaj imaju među pravoslavnim hrišćanima, odnosno najčešće se mogu pronaći u pravoslavnim hramovima, međutim veliki broj vernika ima ikone u kući. Najčešće su to slavske ikone – odnosno ikona sveca koji se proslavlja kao krsna slava u domu.

Pored slavske ikone u domovima se najčešće drže ikone presvete Bogorodice, ali i ikona Isusa Hrista, kao dve najznačajnije ličnosti u hrišćanskoj tradiciji. Ikone se mogu nabaviti u svakoj crkvi ili manastiru, ali postoji i mogućnost izrade ikona po narudžbini, za one koji žele da svoje domove ukrase unikatnim ikonama.

Istorijat ikona – šta je ikona i kada je nastala?

Nema tačnog podatka kada su nastale prve ikone svetaca, ali zna se da najstarije pojave hrišćanstva nisu pratile i likovne predstave. Pa su tako prve slike svetitelja očuvane tek iz 3. veka ali su izazvale velike rasprave u crkvenim krugovima.

Naime, pojavio se strah da se predstavljanje Boga i svetitelja ne poistoveti sa paganskim idolima. Ovo je podstaklo mnoge crkvene poglavare da se suprotstave svakom prikazivanju hrišćanske istorije u bilo kojem obliku umetnosti.

Tokom 8. veka vodila se velika rasprava oko toga da li ikone treba uopšte poštovati ili ne. Ova borba, koja je u istoriji crkve poznata kao ikonoborstvo, završila se naredbom Sedmog vaseljenskog sabora da se ikone svetaca moraju poštovati.

Ikone su postale veoma značajne za stanovništvo širom hrišćanskog sveta. Nosile su se na ratištima kada se odlazilo u ratne pohode, unosile su se u dvorove, ali i u domove i manastirske kelije, crkve i katedrale. Ikona nije ukras nego vizuelno saopštavanje nevidljive božanske stvarnosti, koja se manifestuje u vremenu i prostoru.

Ikone se ne poštuju na materijalnoj osnovi. Poštovanje se ukazuje naslikanoj ličnosti, a ne materijalu od kojeg je napravljena ikona. Ikone su izrađivane od raznih materijala, a najčešće od slonove kosti, emajla, mozaika, mermera, srebra i zlata.

Ikone su često oslikavane bojama na drvenoj podlozi, pa tako postoje brojne ikone na drvetu, ikone u duborezu, a u poslednje vreme, kada su u pitanju ikone ulje na platnu se najčešće koristi kao metod oslikavanje ovih religijskih predmeta.

Vrste ikona prema tome ko ih izrađuje

Poštovanje ikona se nikako ne može poistovetiti sa idolopoklonstvom, već je borba za ikone bila borba za osnovne istine pravoslavne vere. Kada su u pitanju vrste ikona postoji osnovna podela prema tome koji narod ih izrađuje ili ih je izrađivao.

Dok je tokom 14. veka Carigrad držao prednost kada su ikonopisanje i generalno celokupna umetnosti u pitanju i zauzimao vodeće mesto, u Grčkoj, slovenskim zemljama Balkana i Rusiji pojavili su se rivali koji su prihvatili i razvijali ovu umetnost od 9. veka do prve polovine 15. veka.

Vizantijske ikone

Ikone nisu samo slike na drvenoj podlozi već su to i freske, mozaici i ikone u drugim tehnikama. Ikone predstavljaju najveći domet vizantijske umetnosti u Carigradu. Carigradski majstori su bili nadareni majstori koji su radili ikone sa najvećom umešnošću i oni su bili poznati u svetu, cenjeni i vrlo traženi.

U drugoj polovini 20. veka pa do danas se ponovo budi pojačano interesovanje za ikonama pa samim tim i za ikonopisanje. Posebno se izučava vizantijska tehnika ikonopisanja i freskopisanja kao najlepša tehnika kojom se oslikavaju Svetitelji i duhovnost uopšte.

Grčke ikone

U Grčkoj je Solun bio veliki centar u kojem su se gradile mnoge crkve, manastiri, pa samim tim i ikone. Radionice u Solunu izrađivale su ikone u različitim tehnikama – od metala, na platnu, mermeru, slonovači ili dragom kamenju.

Posle pada Carigrada u boljem položaju su bili oni delovi Grčke koji su bili pod Mletačkom upravom, nego oni koji su bili pod Osmanskim carstvom jer su Mleci davali veće slobode. Tako se na Kritu razvila jedna škola, a u 16. veku se javlja i druga škola u srednjoj Grčkoj čiji su autori anonimni.

Gruzijske ikone

Gruzija je primila hrišćanstvo u 4. veku i umnogome je doprinela razvoju ove umetnosti. Tu se sačuvalo veoma mnogo ikona od 9. veka, pa sve do 19. veka, a najčešće su bile one ikone koje prikazuju svetitelje.

Izrada ikona od metala je bila najzastupljenija, pa se tako javljaju ikone sa okovom koje se dobijaju iskucavanjem metala, kao i teme vezane za kultove svetitelja iz narodnih verovanja. Polazeći od vizantijskih uzora gruzijski majstori su unosili osećajnost u slike svetitelja koje su stvarali.

Srpske ikone

Najstarije ikone iz Raške su nestale i o njima danas nema čak ni pismenih tragova u pisanim izvorima. Najstarije očuvane ikone su freske iz Studenice (1208. – 1209. godine). Kasnije se pojavljuju i slikarske radionice, u 13. veku. Rastko Nemanjić, Sveti Save, je ikone nabavljao u Solunu. Nemanjići su podsticali umetnost i bili su veliki ktitori koji su podstakli kult Sv. Simeona i Sv. Save njegovog sina.

U 16. veku obnovu spomenika doživela je Sveta Gora, a restaurirane su mnoge ikone sa Hilandara. Nakon nekog vremena obnovljena je i Pećka patrijaršija, a najveći slikar ikona bio je Longin, na čijim delima su kasnije učili drugi ikonopisci.

Najznačajnije srpske ikone – ikone koje se najviše poštuju u Srba

Srbi, zahvaljujući praktikovanju slava, ima veliki broj svetaca koji zauzimaju posebno mesto u životima ljudi sa ovih prostora. Pravoslavne ikone koje se nalaze u velikom broju pravoslavnih bogomolja, ali i domova običnih ljudi su:

• Ikona Svetog Nikole
• Ikona Svetog Save
• Ikona Svete Petke
• Ikona Arhangela Mihaila
• Ikona Bogojavljanja
• Ikona gospoda Isusa Hrista
• Ikona Đurđevdan (Svetog Georgija)
• Ikona Svetog Stefana

Pravoslavne ikone – osnovna pravila po kojima se izrađuju ikone

U pravoslavnoj crkvi naročito je raširen i razvijen kult ikona. Iako ikone spadaju u kult i drugih “ogranaka” hrišćanske crkve, pravoslavlje je najfinije i najdetaljnije razvilo ikonopis tako da su sva pravila i načini ikonopisa karakteristična baš za pravoslavnu crkvu.

U drugim konfesijama koje poštuju ikone ova pravila ne moraju biti poštovana, primer je Rimokatolička crkva u kojoj nije detaljno preciziran i dogmatski određen način slikanja ikona. U pravoslavnoj crkvi postoje određeni kanoni, tj. pravila kada je ikonopisanje u pitanju kojih se pridržava svaki ikonopisac.

Sva ova pravila nisu zvanično propisana već se prenose generacijama sa majstora na učenika. Osnovno, nepisano pravilo je da se pravoslavne ikone rade po obrascu, odnosno uglavnom se koristi predložak neke starije ikone, koja predstavlja opšte prihvećeni obrazac. Slikanje ikona po mašti umetnika bez poznavanja ovih pravila ne predstavlja crkveno učenje i ne može se nazvati ikonom u strogom smislu.

Simbolika ikona – najčešći motivi koji se koriste prilikom oslikavanja

Ikone svetaca ili religioznih događaja su pune različitih simbola koji na vizuelni način predstavljaju učenje Crkve. Neki od simbola koji se najčešće predstavljaju na ikonama su:

• Crveno-plava odežda Isusa Hrista – prema tumačenju episkopa Danila ona označava bogočovečansku prirodu Hristovu. Crvena predstavlja božansko poreklo, dok je plava simbol ljudske prirode Prema drugim tumačenjima značenje boja je suprotno, crvena označava telesnost (zbog asocijacije na krv), a plava božanstvo (zbog asocijacije na nebo). Kod ikone Bogorodice boje su u obrnutom poretku.
• Zlato kao materijal je simbol “Istine” s obzirom na to da je i zlato kao i Istina uvek isto, nikada se ne menja. Sijanje zlata simbolizuje Božiju Svetlost, pa se tako vrčo često mogu pronaći ikone sa pozlatom.
• Na pravoslavnim ikonama svetlost ima bitan značaj. Svetlost kojom sijaju lica i telo svetitelja nije ovozemaljska već “božanska svetlost”. Pošto ova svetlost nije prirodna, ona ne baca senku niti ima određeni pravac iz kojeg dolazi. Bele je boje sa mestimičnim plavičastim odsjajem.

Ikona ne teži da prikaže događaj slikarski realistično već teži da pronikne u dublji smisao događaja koji prikazuje. Često se na ikonama prikazuju dva događaja koja su se desila u dva različita vremenska trenutka ili u istom trenutku, ali na udaljenim mestima. Takođe se na ikoni jedna ličnost može pojaviti i više puta – jedna od ikona svetog Jovana Krstitelja predstavljena je tako da svetac na njoj drži sopstvenu odsečenu glavu.

Ikone se u domovima ljudi čuvaju u slavu Boga i svetaca, kao simboli koji pružaju mir, blagostanje, ali i zaštitu domaćina od zlih sila. One ne bi trebalo da predstavljaju samo dekoraciju doma, već utočište i svojevrsno svetilište.